Dedikodu, çöpçatanlık ve şahsî bakım: Kahire’nin son hamamları

Kahire’nin El-Gamaliya semtindeki hareketli bir caddenin 40 numarasına gizlenmiş, geçmiş ihtişamının birtakım izlerini koruyan, yıpranmış bir bina duruyor.

Görkemli süslemeler ve rölyeflerle çerçevelenmiş dar, mütevazı kapısı, ferahlığı, yüksek tavanları ve sakin atmosferiyle binanın ön cephesiyle tezat oluşturan bir iç salona açılıyor.

Hamam Marguş, bir vakitler kurucusu olan İzz El Din isimli bir prensten sonra Hamam Suwaid olarak bilinen bir mahalle kurumu artık.

Yüzyıllar öncesine dayanan uzun tarihi ile hamam, bariz çürümelere karşın, bölgenin ve kentin bir kalıntısı üzere hala ayakta duruyor.

Tarihi Kahire’nin 2004 yılında derlenen detaylı bir kataloğuna nazaran, Marguş Hamamı’nın şu anki binası Mısır’ın Osmanlı devrinden, 1780’den kalmadır.

Hacı Şeyhun, ailesinin bu hamamı 1887’de, büyükbabası ve üç erkek kardeşinin İstanbul’dan Kahire’ye taşınmasından kısa bir mühlet sonra satın aldığını anlattı. Aile kentte toplam beş hamam işletmek için geldi ve bunlar daha sonra bir sonraki jenerasyona aktarıldı.

Hacı Şeyhun, “Yedi yaşımdan beri bu hamamda çalışıyorum ve artık 80 yaşındayım. Evvel dedem, sonra ağabeyimle gelmeye başladım. O ölünce de tek sorumlu ben oldum” diyor.

Mekan o kadar yeterli biliniyordu ki, 1973’te Mısırlı sinema direktörü Salih Ebu Seyf, Hammam Al-Malatily sinemasını burada çekti. Sinemada genç bir Mısırlı, yeni fırsatlar aramak için başşehre yerleşir ve hamamı ziyaret eden fahişeler ve eşcinsellerle yaşamaya başlar.

Fas’tan Türkiye’ye bölgedeki başka birçok ülkedeki kentler üzere Kahire de bir vakitler bu çeşit onlarca kuruluşa mesken sahipliği yaptığını hatırlatıyor. Hamamlar, neredeyse büsbütün ortadan kalkmadan evvel, kentin kentsel ve toplumsal dokusunun ayrılmaz bir kesimini oluşturdu.

Hammam Marguş’un sahibi Şeyhun, Middle East Eye’a “Al Ezher bin küsur yaşındaysa, kısa mühlet sonra, tahminen de bundan yaklaşık 800 yıl evvel bölgede hamamlar yayılmaya başladı” diyor.

Ancak Şeyhun, buranın sinemada görüntülenmesinden çok evvel aslında ünlü olduğunu tez ederken ekliyor: “Hamamlar çok popülerdi ve bu yüzden sokağın başından sonuna kadar Marguş Hamamıydı.”

Geçmişte müşterileri ortasında, her perşembe ud çalan arkadaşlarıyla hamama giden Amin al-Mehdi üzere mahallî aydınlar vardı.
“Geleceği Allah’ın elinde. Tahminen bir, iki, on yüz yıl daha… Allah bilir” diyen Şeyhun, son yıllarda müşteri sayısının keskin bir formda düştüğünü ve bu durumun tesislerin bakımını yapmasını zorlaştırdığını söylüyor.

UZUN BİR GELENEK

Bazıları, Mısır’daki hamamların kökenini, Yunanlıların Akdeniz’in bu bölgesine hamam geleneğini getirdikleri MÖ 300 civarında, Ptolemaios devrinin başlangıcına dayandırıyor.

Bu geç Antik Mısır mirasının birinci arkeolojik ispatı, 20. yüzyılın başlarında, o vakitler İskenderiye’deki Greko-Romen Müzesi’nin müdürü olan Evaristo Breccia’nın antik Taposiris Magna kentinde kayıtlı birinci hamamları yeraltında keşfetmesiyle ortaya çıktı. Bu yapı Firavun Ptolemy II tarafından kurulmuştur.

Kahire’nin tarihi hamamlarını inceleyen Helwan Üniversitesi’nden iki profesör Mona Raafat ve Randa Alaa El-Din, MEE’ye, “Bu hamamlar daha sonraki devirlerde daha yaygın kullanılan hamamların gelişimi için büyük değer taşıyordu” dedi.

Bu çerçevede, Mısır’da İslami periyodun başlamasıyla birlikte hamamların kentlerin kentsel ve toplumsal dokusunun ayrılmaz bir kesimi haline gelmesi şaşırtan değildir.

İlk hamamın daha sonra Kahire’nin içine katılan Fustat kentinde yapıldığı rivayet edilir. Kentte daha evvel yapılmış olan Roma hamamlarından çok daha küçük bir yer olduğu için buraya Hamam-ı Far ya da “fare hamamı” denilmiştir .

Raafat ve Alaa El-Din, hamamların altın çağının Mısır’ın İslami devrinde, bilhassa Memluk idaresindeki periyoda denk gelen 13. ve 16. yüzyıllar ortasında yaşandığını söyledi.

Her ikisi akademisyen de hamamların en azından 19. yüzyıla kadar çok tanınan olmaya devam ettiğini kaydetti.

Orta Çağ’da Kahire’deki hamamlar o kadar ünlüydü ki, 1231’de kenti ziyaret eden Iraklı fizikçi Abdüllatif el-Bağdadi, seyahatnamesinde başşehrin hamamlarının Doğu’nun güzel planlanmış ve en hoş, en ferah hali olduğunu yazmış.

Bunun göze çarpan bir örneği, 15. yüzyılın ortalarında inşa edilen ve 2002 civarında restore edilerek müzeye dönüştürülen Orta Çağ Kahire’sindeki İnal Hamamı’dır.

Bu vakte kadar hamamlar kendilerini Mısırlılar için en değerli toplumsallaşma yerlerinden biri haline getirmişti. Toplantıların ve kutlamaların yapıldığı, dedikoduların aktığı, çöpçatanlık tekliflerinin tartışıldığı ve siyasi sohbetlerin yapıldığı bir yer.

Su sebili, tıpkı cami üzere bir mahallenin ayrılmaz bir kesimi oldular.

Raafat ve Alaa El-Din, “Bu devirde hamamlar Mısır toplumu, bilhassa bayanlar için toplumsal bir merkez olarak görülüyordu. Oğullar için eş aramak, dedikodu yetiştirmek ve konut işlerinden uzakta biraz rahat vakit geçirirken birebir vakitte düzgün bir “kese”den faydalanmak üzere yapılacak pek çok heyecan verici şey vardı” diyorlar.

BİR HAMAMIN SİSTEMİ

Osmanlı periyodundaki bir hamamın yapısı tipik olarak, Hammam Marguş’unki üzere rafine dekorasyona sahip bir cepheyle çerçevelenmiş kapalı bir girişle başlayan üç ana yerden oluşuyordu.

Kahire’deki bir hamamın 19. yüzyıl tasviri

İlk oda ekseriyetle yüksek ahşap tavanlıydı. Müşterilerin çoklukla hazırlanırken giyinip soyundukları ve en çok sosyalleştikleri yerdi.

Daha sonra, yılın en soğuk mevsiminde insanların hazırlanıp havlulara sarıldığı küçük, daha sıcak bir geçiş odası vardı.
Ardından, çoklukla bir sıcak su çeşmesinin etrafında düzenlenen ana banyo alanı, sıcak oda geliyordu.
Hamamın merkezi, tüm alanı ve suyu ısıtmaktan sorumlu olan fırınıydı.

Kazan birebir vakitte mahalle için etraf açısından da ülküydü. Katı atıkları bertaraf etmek, yemek pişirmek için kullanılıyordu ve çıkan küller inşaat dalında kullanılıyordu.

Ayrıca iki tıp hamam vardı; ekseriyetle bir pazara yakın kalabalık alanlarda bulunanlarla, bayanlar ve çalışan erkekler için kısmı bulunan ikiz hamamlar.

Hamam Baştak, Memluk dönemi

Eskiden daha küçük olan müstakil hamamlar, yerleşim yerlerine gizlenmiş ve sabahları bayanlar, geceleri erkekler biçiminde dönüşümlü olarak işletilmekteydi. Örneğin Hamam Marguş, bu sistemi bugüne kadar hala sürdürmektedir.

DÜŞÜŞ

Kahire’de en parlak devrinde tam olarak kaç tane hamam olduğunu tespit etmek, kazandıkları popülerlik ve etraflarında inşa edilen mitler nedeniyle zordur. Fakat son birkaç yüzyılda bunları belgelemek için birkaç teşebbüste bulunulmuş.

15. yüzyılın başlarında, Mısırlı tarihçi Takiyüddin el-Makrizi 52 adet, 18. yüzyıldan bir seyyah ise anılarında 80 kadar hamam saydı.
Ardından, 19. yüzyılın başlarında, Mısır’ı işgal eden Fransızlar 72 hamamı tespit etti. 1830’da çağdaş Mısırlıların örf ve adetleri hakkında bir eser kaleme alan İngiliz oryantalist Edward W. Lane ise 60 ile 70 ortasında hamam saymıştır.

Daha yakın bir tarihte, 1933’te, Fransız dizayncı Edmond Pauty 47 civarında hamam olduğunu, otuz yıl sonra ise tarihçi Andre Raymond ise işletilen 33 hamam kaydettiğini belirtiyor.

20. yüzyılın ikinci yarısında, Kahire’de hiç tanınan hamam inşa edilmemiş üzere görünüyor. Bu nedenle mimar Nicholas Warner’ın tarihi Kahire bölgesini detaylı olarak belgeleyip haritasını çıkardığında sırf 19 hamam bulması şaşırtan değil.

Hamamlardan biri kısa bir mühlet sonra Mimar mimarlık kümesi tarafından ve öbür dördü ise 2007’de Mısırlı Nacva Abdulmunim tarafından tespit edildi. Bunlardan yalnızca altısı hala kullanımdaydı.

Şimdi, Hammam Marguş’tan Şeyhun, Kahire’de hala faaliyet gösteren yalnızca beş tarihi hamam olduğunu söylüyor. Bu da birçok kişinin bu hamamların yok olma eşiğinde olduğunu düşündürüyor.

Bu dramatik düşüşün nedenleri çok çeşitlidir.

Mısır’ın öbür kültürlerin istilasına daha fazla maruz kalması buna neden olabileceği üzere, daha yeterli ve daha verimli su sistemlerinin kent genelinde yayılmasının, özel tesisler karşısında hamamların azalmasına neden olduğu da argüman ediliyor.

Raafat ve Alaa El-Din, “Düşüşün ana nedenleri, kendi meskenlerinde daha fazla hijyen yahut daha mahrem olduğuna inanan beşerlerle da ilgili olabilir” diyor.

Hammam Gamaliya’nın girişi, Kahire’deki mağaza ve restoranların ortasına gizlenmiş

Hamamların azalmasının Kahire’ye kırsal kısımdan gelmeye başlayanların kısmen geleneğe aşina olmamasından kaynaklandığı da düşünülmektedir.

Ve birebir vakitte üst ve orta sınıftan beşerler başkentte hamamların bulunduğu tarihi semtlerini terk ediyor.
Ayrıca, bu tesislerle ilgili yüksek bakım maliyetleri, yeni kamu düzenlemeleriyle birleştiğinde, sahipleri için ek bir yük haline geldi.

2010 yılında insanların hamama gitmeyi tercih yahut reddetme nedenleri üzerine yapılan bir araştırmada, hamama gidenler sıhhat, hoşluk ve toplumsal yararlarını vurgularken, gitmeyenlerin berbat prestij, berbat hijyen ve mahremiyet eksikliği nedeniyle isteksiz olduklarını söylediğini ortaya çıkardı.

GELECEK

Bazıları, Kahire’deki hamamların ortadan kalkmasıyla, kentin bir vakitler toplumsal ve kültürel hayatına büyük katkı sağlayan tanınan mirasının değerli bir kısmının artık risk altında olmasından korkuyor.

Kahire’nin tarihi hamamlarını inceleyen mimar Dalila El-Kerdany, MEE’ye “İnanılmaz estetikleri, hoşlukları, hafızaları ve inşaat teknolojileri göz önüne alındığında, miras bedelinin ve geleneklerinin kıymeti epey açık. Hamamların sıhhate yararları kanıtlanmıştır. Romatizmal ağrılar, cilt kuruluğu, teneffüs sorunları, soğuk algınlığı üzere birçok sıhhat meselesinde faydalıdır” dedi.

Hamam İnal da dahil olmak üzere Mısır Eski Eserler Bakanlığı tarafından restore edilen birkaç tarihi hamam, eski fonksiyonuna kavuşturulmamış, müze olarak tekrar işlevlendirilmiştir.

Ancak Raafat ve Alaa El-Din “Mısır’daki hamamların büsbütün ortadan kalkacağına inanmıyoruz.” kelamlarıyla hala optimist olduklarını söylerken şöyle devam ettiler:

“Düğün, nişan, doğum günü üzere özel günlerde ya da paklık rutinlerinin bir kesimi olarak bu hamamlar, ziyaret eden Mısırlıların geniş bir kısmı için somut olmayan kültürel miraslarının ayrılmaz bir kesimi olmaya devam ediyor.”

Kerdany üzere uzmanlar, talih verilirse hamamların bugün hala değerli bir rol oynayabileceğini savunuyorlar. Kerdany, “Geleneksel hamamlar ekseriyetle eski, imkanları kısıtlı mahallelerde bulunur; bu nedenle orada yaşayan toplulukları geliştirmede rol oynayabilirler” diyor.

Şeyhun, kan sirkülasyonunu güzelleştirmek için geçerli uygulamalarıyla, resmi olarak çöpçatan hizmeti vererek ve birtakım değişikliklerle birlikte hizmetlerini genişleterek yeni bölümlere ahenk sağlamaya çalıştıklarını da kaydetti.

Kerdany’e nazaran, şimdi çalışan hamamlar birçok iş ve zanaat için çeşitli fırsatlar sunarak ekonomik gelişmeye katkıda bulunuyor.

MEE .